Na de verkiezingen

Gepubliceerd door Jan Mendrik in artikel · 24 november 2023

Kunnen we iets van de extreme uitslag van de verkiezingen begrijpen met Spinoza bij de hand?

Spinoza zegt natuurlijk veel over politiek. In het Theologisch Politiek Traktaat, in het Politiek Traktaat maar ook in de Ethica.

Ik stel mezelf de vraag: wie heeft de wijsheid in pacht en kunnen we überhaupt tot een voor iedereen wenselijke route komen? In de politiek of daarbuiten. “Het” goede bestaat niet voor Spinoza, er is alleen een relatief begrip van goed en dat is nog niet eens collectief maar voor ieder persoonlijk.

E4D1 (Ethica 4, definitie 1): Onder goed zal ik verstaan iets waarvan wij zeker weten dat het ons van nut is.
En Karel D’huyvetters [i] verduidelijkt: Goed is wat zeker nuttig is voor ons. Of iets goed is wordt dus niet bepaald door een externe of zelfs transcendente instantie zoals de christelijke God, maar louter door het nut dat iets heeft voor de betrokken zaak of persoon.

Maar is er dan niet iets dat “goed” is voor ons allemaal? Dat zou voor een landsbestuur natuurlijk wel heel handig zijn. Spinoza is daar sceptisch over.

Al die stemmers op de PVV zijn het klaarblijkelijk ergens met elkaar over eens (uit de analyses zullen we wel vernemen wat dat allemaal precies is maar ontevredenheid met hoe het in het verleden ging zal wel een belangrijke rol spelen). Zit daar dan iets in (iets bindends liefst), dat goed is voor het hele land? Spinoza heeft de theorie van de gemeenschappelijke ideeën ontwikkeld (uitgelegd in E2P38 en volgende). Daaruit kan je concluderen dat alle gemeenschappelijke ideeën van een groep mensen ook adequate ideeën moeten zijn, dus: waarheid. Dus een groep gelijkgestemden onder Wilders (of welke leider van een partij dan ook) zou volgens Spinoza adequate ideeën moeten hebben.

Dat gaat tegen ons gevoel in. Je kan tenslotte ook met veel mensen de verkeerde kant op gaan. Spinoza komt daar in Ethica 4 (nadat hij tussendoor de TTP heeft geschreven) op terug (E4P29 t/m 37 gaat hier over).

Beth Lord [ii] verduidelijkt een en ander in haar boek Spinoza's Ethics:

Wat in onze natuur zit, is noodzakelijkerwijs goed voor ons, dus voor zover andere dingen aspecten van onze natuur gemeen hebben, moeten ze ook goed voor ons zijn (E4P31). Dit betekent dat ‘hoe meer iets overeenstemt met onze aard, hoe nuttiger of beter het voor ons is’ (E4P31C). Andere mensen, die dezelfde fundamentele lichaamssamenstelling hebben en dezelfde basiscapaciteiten hebben voor handelen en voelen, zijn goed voor ons. Door interactie met anderen krijgen we adequate ideeën over onze gemeenschappelijke aard, samenstellingen en capaciteiten, waardoor we onze kennis en activiteit vergroten. Niet alle mensen zijn even goed voor ons. Voor zover mensen onderworpen zijn aan de hartstochten, zijn ze het van nature niet met elkaar eens, want ze worden verschillend bepaald door verschillende externe krachten, en hun verschillende gevoelens zorgen ervoor dat ze vaak in conflict komen (E4P32, E4P33, E4P34). Wanneer mensen onderworpen zijn aan de hartstochten, verschillen ze van aard en zijn ze tegengesteld aan elkaar: sterk beïnvloede, irrationele mensen zijn niet goed voor ons en kunnen zelfs slecht voor ons zijn (E4P30). We moeten zulke mensen vermijden, of – beter nog – hen helpen hun affecten in bedwang te houden en rationeler te worden.
Beth Lord - Spinoza's Ethics, blz 114-115 - Vertaling Google

We moeten ons dus meer door de rede dan door de hartstochten laten leiden. De volgelingen van veel politieke partijen, met name de protestpartijen, staan denk ik dicht bij "onderworpen aan de hartstochten". En mensen die te veel onderworpen zijn aan de hartstochten i.p.v. de rede kunnen we volgens Spinoza dus maar beter mijden, daar vloeit maar moeizaam iets vruchtbaars uit, die zijn gedoemd om met elkaar in conflict komen. Het risico van ten ondergaan aan onderlinge ruzies is dan groot.

Ook dat is niet vreemd in de Nederlandse politiek.

[i] https://spinoza-in-vlaanderen.weebly.com/4-definities.html

[ii] Beth Lord – Spinoza’s Ethics – 2010 - Indiana University Press

Jan Mendrik

commentaren

Jan Mendrik

05 dec 2023

Bedankt Peter en Leonard voor het meedenken. Inderdaad herken ik dat macht een belangrijke factor is en - uit de colleges van Maarten - dat waar er geen wettelijke regels zijn, macht de bepalende factor is. En het beangstigende is dat Spinoza ook constateert dat naarmate je meer gelijkgezinden in je kring hebt, de conatus toeneemt. Je wordt dus sterker ook al dreigt het de verkeerde kant op te gaan. Redelijke tegengeluiden laten horen is dan denk ik een oplossing maar je moet ook weer niet als vijand gezien worden want dat werkt averechts. Dus Leonard daarin ben ik het met je eens.

Leonard van der Aar

30 nov 2023

Jan, dank, een mooie poging om aan te geven hoe menselijke hartstochten kunnen worden verstaan en benaderd via Spinoza inzichten. Mij blijft bij van Maarten's colleges dat -in het licht van Spinoza's beginselen- iets alleen nuttig is als het ook 'macht' helpt te behouden of vergroten voor een individueel mens of een gemeenschap. Die 'macht' staat in NL onder druk omdat een deel van het volk zich niet gehoor voelt. Het 'afhaken' waar Peter op doelt moet dus bestreden worden en vraagt om begrip, erkenning en participatie van die 'irrationele' mensen (cf Bert Lord). Negeren is géén optie (Eng. "if you can't beat them, join them"). Een 'rationele' oplossing, okay...maar dan wel via de ontvankelijkheid van die 'irrationele' mens.

Peter Eijgenhuijsen

29 nov 2023

Jan, bedankt voor je actuele stuk over de verkiezingen. Net als jij probeer ik altijd te zien of de filosofie van Spinoza mij kan helpen om bepaalde actuele zaken te begrijpen. Zo ook met de recente verkiezingsuitslag. Ik dacht daarbij aan wat Spinoza zegt over samenlevingen; wanneer mensen zich niet meer herkennen in een samenleving dan haken ze af. Dat lijkt hier het geval te zijn. Een taak voor de politieke partijen om daar iets aan te doen, alles binnen de grenzen van de rechtstaat dat spreekt. Ik denk dat Spinoza actueler is dan ooit. We leven in roerige tijden.