Spinoza en Kunst, bijeenkomst Spinozakring Lier
Gepubliceerd door Jan Mendrik in lezing verslag · dinsdag 27 mei 2025 · 8:15
Op 14 mei 2025 bezocht een groepje Nederlandse Spinoza-geïnteresseerden met als kernen de Arnhemse Spinoza discussiegroep en de Spinozakring Soest het Belgische Lier, op uitnodiging van Willy Schuermans. Willy is organisator van de Spinozakring Lier en beheerder van het museum Huis van Oscar in Lier. Willy en zijn partner Ingrid ontvingen ons allerhartelijkst. Het thema van de dag was: Spinoza en Kunst. Willy hield een presentatie over dit onderwerp en leidde ons rond door het museum Huis van Oscar en door het mooie middeleeuwse stadje Lier. Een impressie van Lier en het Huis van Oscar werd reeds eerder op deze website beschreven en kunt u hier vinden.
De oude kloostertuin en de druivenkas bij het Huis van Oscar
Heerlijk weer voor een ontmoeting met Willy Schuermans in de tuin van het Huis van Oscar
In zijn presentatie behandelde Willy 3 aspecten betreffende "Spinoza en Kunst". De volgende tekst is een samenvatting van zijn lezing. Op de website van de Spinozakring Lier staat de volledige tekst van de presentatie.
1- Staat er in Spinoza iets te lezen over kunst?
- Het Lexicon Spinozanum van Emilia Boscherini bevat relevante lemma's zoals ars (kunst, techniek), bonum (i.v.m. bonae litterae), imago (borstbeeld), musica (muziek), poetica (poëzie), signum (beeldhouwwerk), tabula (schilderij), opifex (bouwmeester, architect).
- Het woord ars wordt in de geschriften van Spinoza vaak in meervoud (artes) gebruikt in combinatie met scientia (wetenschap) en door vertalers steevast vertaald als 'kunsten'. Belangrijke punten over artes bij Spinoza zijn:
- Kunst (en wetenschap) zijn van het hoogste belang (summe necessariae) voor de vervolmaking (perfectionum) van de menselijke natuur en zijn gelukzaligheid (beatitudo).
- Het is "onwijs" (onwijs), oftewel niet passend voor iemand die naar de rede leeft (sapiens), om wetenschap en kunst te misachten.
- Vrijheid en kunst gaan hand in hand; onderdrukking van vrijheid veroorzaakt neergang van de kunst. Meningsvrijheid en zorgeloosheid staan garant voor hun succes.
- Over musica: Spinoza noemt muziek in de Ethica (E IV, inleiding) als heilzaam voor de melancholicus, maar schadelijk voor wie verdriet heeft. Dit citaat moet begrepen worden in het licht van Spinoza's emotieleer, die stelt dat verdriet (tristitia) altijd slecht is. Dit kan leiden tot de conclusie dat Spinoza kunstuitingen afwijst die droeve emoties opwekken.
- In E IV, stelling 45, scholium, stelt Spinoza dat een wijs man zich matig mag verkwikken met aangename zaken zoals spijs, drank, geuren, kleding, muziek, kampspelen, toneelvoorstellingen (theatris), zolang het een ander niet schaadt. Dit onderscheidt hem van strenge Calvinisten.
- Over poeta: In het Politiek Traktaat (TP, hoofdstuk 1) verwijst Spinoza naar de 'Gouden eeuw der dichters' (poetarum aureum saeculum).
- Over signum en imago (beeld/standbeeld): In het TP pleit Spinoza voor de oprichting van een monument (signum) ter herdenking van een maatschappelijke schande. Ook stelt hij dat beelden (imagines), triomftochten en andere aansporingen tot deugd eerder tekens (signa) van verknechting (servitutis) zijn dan van vrijheid.
- Over tabula en pictura (schilderij): Spinoza gebruikt schilderkunst als voorbeeld. In de Cogitata Metaphysica (CM) vergelijkt hij de geest met een tabula rasa die iedere schildering (schildering) kan opnemen. In de Ethica vergelijkt hij een waar idee met een afbeelding (pictura) op een paneel (tabula), waarbij hij benadrukt dat een idee niet 'stom' is. Deze citaten suggereren dat Spinoza de afbeelding op een schilderij als 'stom' of een stempel zag. Echter, een idee gevormd op basis van een voorstelling (imago) heeft kenmerken van zowel het waargenomene als de natuur van de waarnemer. Goede kunst is nooit louter een 'stempel' van de realiteit; een kunstwerk transcendeert de natuur en heeft kenmerken van de natuur én de kunstenaar.
2- Had Spinoza iets met kunst?
- De vraag heeft twee aspecten: stond Spinoza open voor emoties bij kunstbeschouwing (moeilijk te beantwoorden uit bronnen) en was kunst aanwezig in zijn leven (analyseerbaar via biografieën en bibliotheekinventaris)?
- Vier kunstdomeinen waren, naar men aanneemt, aanwezig in zijn leven: literatuur, teken- en schilderkunst, muziek en architectuur.
- Literatuur:
- Zijn schooltijd in de Talmud-Tora school maakte hem expert in Bijbelse literatuur (gezien als collectie historische/literaire boeken) en hij had toegang tot de Ets Haim bibliotheek.
- Bij Frans van den Ende leerde hij Latijn en maakte kennis met Grieks-Romeinse literatuur (Virgil, Ovid, Homerus, etc. stonden in zijn bibliotheek; Terentius was zijn lievelingsauteur).
- Hij kende Renaissance-auteurs zoals Machiavelli en Petrarca.
- Zeventiende-eeuwse Spaanse literatuur was aanwezig (Quevedo, Gongora, Cervantes).
- Waarschijnlijk kende hij ook Nederlandse topdichters zoals Hooft; Hoofts werk was populair in zijn kring.
- Toneel: Had groot maatschappelijk belang in de 17e/18e eeuw.
- Van den Ende gebruikte toneel om Latijn te onderwijzen. Spinoza zelf zou in 1658 een rol hebben gespeeld in een stuk van Terentius. Zijn teksten bevatten veel citaten uit Terentius.
- Zijn vriend Lodewijk Meyer was een 'toneelman', directeur van de Amsterdamse schouwburg, en schreef/vertaalde/ensceneerde toneel; het is waarschijnlijk dat ze over toneel spraken.
- Teken- en schilderkunst:
- Tekenkunst: De biografie van Colerus vermeldt dat Spinoza zichzelf leerde tekenen om mensen te schetsen. Colerus claimde een schetsboekje van Spinoza te bezitten, dat verloren is gegaan maar mogelijk bestond. Spinoza tekende zichzelf als Masaniello, geïnspireerd door een gravure.
- Schilderkunst: Was aanwezig in zijn leven. Hij had een klein geschilderd portret (tronitge) op zijn kamer in Den Haag.
- Spinoza's vriend Jan Riewertz sr. had een winkel die een ontmoetingsplek was; Spinoza heeft daar waarschijnlijk nieuwe prenten en edities gezien. Boekdrukkunst en kunstgravures speelden een rol in zijn leven.
- Het staat vast dat Spinoza contacten heeft gehad met kunstschilders. Hij huurde tweemaal een kamer bij een schilder (Daniël Tijdeman en Hendrik Van der Spijck). Zijn latere woning was gebouwd door schilder Van Goyen en vererfd aan de zoon van schilder Jan Steen.
- Er is een brief aan Johannes van der Meer (mogelijk Vermeer van Delft) over kansrekening.
- Rembrandt woonde vlakbij; een ontmoeting is haast onvermijdelijk.
- Muziek:
- Spinoza was vertrouwd met religieuze muziek uit de synagoge. Spaanstalige Sephardische immigranten brachten hun muzikale cultuur mee, waar Spinoza waarschijnlijk mee in aanraking kwam. Als toneelliefhebber hoorde hij waarschijnlijk ook toneelmuziek.
- Architectuur:
- Spinoza was getuige van belangrijke bouwwerken in Amsterdam (Portugese synagoge, stadhuis). Zijn belangstelling blijkt uit het gebruik van een voorbeeld uit de architectuur in de Praefatio van Ethica IV.
3- Spinoza, een bron van inspiratie voor kunstenaars.
- De interesse in Spinoza is na zijn overlijden nooit verdwenen, met pieken en dalen.
- De eerste eeuw na zijn dood was de belangstelling overwegend negatief; zijn boodschap werd gezien als een aanval op christendom en samenleving.
- De omslag kwam eind 18e eeuw in Duitsland. Friedrich Heinrich Jacobi ontketende in 1785 de Pantheismusstreit met zijn boek over Spinoza.
- Gevolgen van het dispuut: Spinoza werd in ruimer historisch kader geplaatst, de Ethica bleef centraal staan, een positiever beeld van zijn werk ontstond, en vooral dichters werkten mee aan de positieve heropleving van Spinoza.
- Voorbeelden van literatoren geïnspireerd door Spinoza:
- Johann Wolfgang Goethe (Duitsland): Vaak gelinkt aan de Pantheismusstreit, maar zijn kennismaking met Spinoza begon eerder (circa 1768). Hij verdiepte zich erin (zeker vanaf circa 1770). Spinoza's filosofie beïnvloedde Goethes levens- en natuurbeschouwing. Spinozistische ideeën zijn terug te vinden in zijn brieven, opstellen, romans, gedichten en vooral in zijn hoofdwerk, Faust.
- George Eliot (Engeland): Mary Ann Evans maakte de allereerste (ongepubliceerde) Engelse vertaling van Spinoza's Ethica. Ze leerde zichzelf Latijn en vertaalde delen van het TTP en later de volledige Ethica. Haar romanfiguren weerspiegelen, volgens Clare Carlisle, haar pragmatische opvatting over God, kenbaar via liefde die personages bindt.
- Herman Gorter (Nederland): Deze literaire 'Tachtiger' studeerde klassieke talen. Hij bestudeerde Spinoza intensief rond 1889-1890 en dit culmineerde in zijn vertaling van de Ethica (1895). Hoewel hij later de rug toekeerde naar Spinoza en Marx omhelsde, blijft zijn 'bevlogen' Ethica-vertaling (linguïstisch gedateerd) een monument in de Nederlandstalige Spinoza-literatuur.
- Nico Van Suchtelen (Nederland): Een 'late Tachtiger' met brede vorming, die al als scholier een levenslange belangstelling voor Spinoza ontwikkelde. Hij publiceerde Spinoza-boeken, waaronder een Ethica-vertaling (1915) die een uitgevers-succes was en nog steeds wordt gelezen (in gemoderniseerde versie). Van Suchtelen introduceerde Spinoza als auteur bij uitgeverij de Wereldbibliotheek.
Na de presentatie leidde Willy ons rond in het Huis van Oscar, het huis van de in 1997 overleden schilder Oscar van Rompay. Oscar was een vakkundige en creatieve impressionistische kunstschilder van portretten, landschappen en stadsgezichten van Lier. Hij liet na zijn dood het huis en ca 2000 schilderwerken na. Willy beheert het huis met een groep vrijwilligers. Het huis en de collectie zijn op afspraak te bezichtigen.
Stadsgezicht van Lier, met de Gomariskerk
Na de lunch kregen we een rondleiding door Lier. Het middeleeuwse Lier is een Vlaams juweel. Het 13e eeuwse begijnhof staat op de Unesco werelderfgoedlijst. Een groot deel van Lier is mooi gerestaureerd, zoals de 17e eeuwse Sint-Margaritakerk. De Sint Gummaruskerk uit de 14e eeuw wordt van binnen grondig gerestaureerd (in 2029 gereed).
Links: rondleiding in het begijnhof en rechts: uitleg door Willy Schuermans
Lier bij avond. Links de Markt met het stadhuis, rechts de Sint Gummaruskerk
0
beoordelingen