Spinoza en de Stoa
Verslagen
Spinoza en de Stoa
Maarten van Buuren gaf voor de Spinozakring Soest in oktober en november 2023 in drie zaterdagmiddagen een cursus over Spinoza en de Stoa. Hij deed dat op de van hem bekende, bevlogen wijze, gelardeerd met veel voorbeelden, die we in Spinoza’s werk zo graag meer zouden zien. In de filosofie van Spinoza zijn veel elementen van de Stoa te herkennen. Maarten vertaalde het boek van Hadot, Marcus Aurelius en de Stoa. Hij realiseerde hij zich toen dat de Ethica van Spinoza beter te begrijpen is met behulp van begrippen en principes uit de Stoa.
De Stoa is een leefwijze die zich vormde gedurende 6 à 7 eeuwen, van de 5e eeuw voor Christus tot de 2e eeuw na Christus. We kennen de vroege, de midden en de late Stoa. Alleen uit de late Stoa zijn geschriften bewaard gebleven. Marcus Aurelius, de keizer-filosoof, leefde in de late Stoa maar heeft in zijn filosofie elementen verwerkt van Epictetus, die eveneens in de late Stoa leefde maar van wie alleen aantekeningen van studenten bewaard zijn gebleven. Epictetus heeft in zijn filosofie veel elementen opgenomen van Zeno van Citium, uit de vroege Stoa, die bekend staat als de grondlegger van de Stoa.
De Stoa kent een driedeling voor de filosofie: de fysica, de logica en de ethica. Door Maarten aangeduid met zijn, denken en doen. De Ethica van Spinoza kent dezelfde opbouw. Deel 1 gaat over het zijn, deel 2 over het denken, deel 3, 4 en 5 gaan over het doen.
De overtuiging van de Grieken was dat de wereld, het Al, het Zijn, de Logos is. Alles is één, het monistische beginsel. Het gaat om de concrete wereld om ons heen maar dan wel beschouwd vanuit het vormgevende beginsel, de fysis, dat daarin aanwezig is.
In Spinoza zijn principes uit de Stoa herkenbaar. Maarten wijst op de monistische visie van Spinoza, alles is vervat in één Substantie, door Jan Hendrikz Glazemaker, Spinoza’s eerste vertaler, vlak na zijn dood, vertaald als de Zelfstandigheid. Spinoza stelt deze ene Substantie gelijk aan God. Deze Substantie is vergelijkbaar met de Logos in de Stoa. Het concept van de Zelfstandigheid (Substantie) is een fundamenteel principe in Spinoza’s Ethica. Descartes onderscheidde twee substanties: de materie en de geest. Maar de Zelfstandigheid van Spinoza betreft alles, het hele universum: Zelfstandigheid = Natuur = het Universum = God.
De gedachte dat er een immateriële schepper is, hoe dan ook, waar dan ook, die bezig is geweest en nog steeds bezig is om de dingen te laten ontstaan en te besturen, verwerpt Spinoza. Maar hij neemt aan dat er een scheppend beginsel is dat hij projecteert in de materie. Dus hij projecteert God in de materie en dus ook in ons. Hij sluit aan bij termen stammend uit de scholastiek, Natura Naturans (de scheppende natuur) en Natura Naturata (de geschapen natuur).
Die kiemkracht is bij Spinoza herkenbaar als de Conatus. Dat is de meest oorspronkelijke, diepe levens- of zijnsdrift die in alle dingen zit.
In beginsel zijn wij een speelbal van de affecten, die ons alle kanten opsturen. Affecten leiden tot gevoelens van blijdschap of droefheid. Blijdschap leidt tot meer macht (om de kiemkracht in jezelf te volgen), droefheid tot minder. Spinoza heeft een hele indeling gemaakt van de affecten die tot blijdschap leiden en de affecten die tot droefheid leiden. Het zijn de affecten die ons, via de opgewekte begeerte, aanzetten tot handelen. En veelal lijden wij eronder, het zijn passies. Maar door de Rede kunnen we onze affecten inzetten op een actieve manier. Zodat we passies ombuigen in acties die tot meer macht, tot een versterking van onze Conatus, leiden.
Die versterking van de conatus betreft onze persoonlijke macht maar we zijn niet alleen en we zien in dat we met meer mensen, tot versterking van de Conatus van de groep kunnen komen.
We kunnen onze affecten die droefheid geven sturen met affecten die meer blijdschap geven en daardoor onze natuur volgen (“vrij worden” in de zin van Spinoza). Dat kunnen wij onder invloed van onze Rede. Onze Rede die ons ook ingeeft dat we samen met andere mensen en de Natuur een eenheid vormen.
Maarten vergelijkt het principe van het volgen van onze natuur met het Griekse begrip Oikeiose. Een kuikentje dat net uit het nest komt weet al dat het bang moet zijn voor wezels naar dat b.v. koeien in de wei minder kwaad kunnen. In het kuikentje zit ingeboren hoe het zich moet inpassen in de Natuur.
Hoe kunnen we nu zelf van passies naar acties komen. Maarten legt dat beeldend uit aan de hand van een neerstortend vliegtuig waarin je enkele minuten hebt voordat je dood gaat. Wat doe je dan? Kan je dan de passie van het noodlot omzetten in actie?
Klik hier voor het uitgebreide verslag van de cursus.
Verslag en foto: Jan Mendrik
20 december 2023