Symposium Spinoza en Vrijheid

Verslagen

Vrijheid volgens Spinoza

Op 16 september 2023 hield de Spinozakring Soest een symposium over het begrip vrijheid bij Spinoza. Sprekers waren Henri Krop, Yoram Stein en Hans Werner. Gonny Pasman opende de dag en bedankte de sprekers na afloop. Het enthousiasme van de sprekers, de heldere boodschappen en de persoonlijke toepassingen gaven een heel rijk beeld van de vrijheidsopvattingen van Spinoza.

Je bent je pas echt vrij als de ander ook vrij is en daarvoor zijn regels nodig.

Yoram Stein leidde het begrip vrijheid in. Isaiah Berlin (1909-1997) onderscheidde positieve vrijheid en negatieve vrijheid. Bij positieve vrijheid wordt je geleid door de rede of door wetten die je beschermen en veiligheid geven waardoor je vrij bent dingen te doen die echt belangrijk zijn. Bij negatieve vrijheid is er geen dwang, er is niets dat je hindert. Jouw vrijheid kan dan gemakkelijk ten koste gaan van die van anderen. Hegel was reeds, ver voor Berlin het zo benoemde, een criticus van negatieve vrijheid. Volgens hem ben je pas echt vrij als de ander ook vrij is en daarvoor zijn regels nodig.

Spinoza kende een genuanceerd vrijheidsbegrip dat zowel positief als negatief is.

Henri Krop legde uit dat Spinoza een genuanceerd vrijheidsbegrip kent dat zowel positief als negatief is. Spinoza stelt dat de mens een onderdeel van de natuur is en dus onderworpen aan de natuurwetten. Vrij is volgens Spinoza “iets dat krachtens de noodzaak van zijn natuur bestaat en alleen door zichzelf tot handelen wordt aangezet”. Op grond van deze definitie is alleen God vrij. Wij zijn in alles afhankelijk van externe oorzaken. Soms denken wij dingen uit vrije wil te doen. Zo pakken we in een impuls een potje pindakaas in de supermarkt. Maar die impuls komt voort uit een ervaring of informatie op een etiket. Absolute vrijheid hebben we niet maar we kunnen onze wil “verbeteren”. In de Ethica ontwikkelt Spinoza hiertoe strategieën en schetst hij zelfs een ideaalbeeld van een “vrij mens”.

“Ik zie het goede en keur het goed, maar doe het verkeerde” maar in de Ethica vertelt Spinoza hoe we weer macht over onszelf kunnen krijgen en uiteindelijk een vrij mens kunnen worden

Yoram Stein vertelde over zijn cannabis verslaving. Hij herkent in het werk van Spinoza veel verwijzingen naar vormen van verslaving en remedies. De titel van Ethica 4 luidt: de menselijke slavernij en de kracht van de hartstochten. Volgens de negatieve vrijheidsopvatting is vrijheid onbelemmerd kunnen doen wat je wilt. Maar is een verslaafde, die onbelemmerd kan gebruiken, vrij? Spinoza heeft het over “…een slaaf zijn van onze hartstochten…”. De filosoof Harry Frankfurt heeft het over eerste orde verlangens en tweede orde verlangens. Eerste orde verlangens zijn gericht op iets buiten jezelf (b.v. verlangen naar drugs), de tweede orde verlangens richten zich op wat je echt wil (b.v. bevrijding van slavernij). Spinoza maakte, lang voor Frankfurt, ook het onderscheid tussen verlangens die voortkomen uit externe prikkels en verlangens die voortkomen uit innerlijke zelfreflectie. Spinoza geeft aan wat je aan verslaving kunt doen, namelijk inzicht verkrijgen in hoe verslaving werkt. Maar het is hardnekkig: “ik zie het goede en keur het goed, maar doe het verkeerde”. In de Ethica vertelt hij hoe we weer macht over onszelf kunnen krijgen en uiteindelijk een vrij mens kunnen worden namelijk door zelfreflectie, oefening en zelfkennis. Het heeft ook te maken met korte termijn handelen. De verslaafde zit volgens verslavingsarts Anna Lembke gevangen in een “eeuwig nu”. Stoppen met verslaving is op de korte termijn pijnlijk en op de lange termijn toch goed. Emoties kunnen daarbij sturend worden gebruikt. Spinoza zegt: “verdriet kan goed zijn in zoverre de aangename prikkeling slecht is

Spinoza worstelde met zijn eigen streven naar rijkdom en zinsgenot en voelde dat dat niet juist was. Als geneesmiddel ziet hij bewustzijn van de eenheid van de ziel met de gehele natuur.

Hans Werner stelde ”De persoonlijke vrijheid van de mens, zoals die door Spinoza wordt beargumenteerd, ligt in het actieve gebruik van het vermogen van de mens tot reflectie op de wereld en op zijn eigen denken en handelen…”. Hij hield op deze middag een gepassioneerd betoog. Hij vertelde, gebaseerd op Spinoza’s Vertoog over de verbetering van het verstand, dat Spinoza diep worstelde met zijn eigen streven naar rijkdom en zinsgenot en voelde dat dat niet juist was. De mens heeft een zekere liefde voor vergankelijke dingen. Als geneesmiddel ziet hij bewustzijn van de eenheid van de ziel met de gehele natuur. Dat kan niet anders dan via een transformatie van de mens. Met als doel het bereiken van de hoogst haalbare menselijke volmaaktheid. De methode is niets anders dan reflexief denken. “Je bewust worden van de eenheid van de ziel met de hele natuur, dat is waarnaar ik streef” aldus Spinoza. Maar het is een steile weg. Je ratio vertelt je wat je wel en niet moet doen maar je doet het vaak niet. Ik ken het goede maar het kwade is mij nabij. Het verloopt via de weg van de 3 soorten kennis. De verbeelding, de rede en de intuïtie. Volgens Spinoza kan alles “restloos” worden begrepen met de rede en de intuïtie. De mens kan het niet alleen. Spinoza zegt: “voor de mens is er niets nuttiger dan de mens”. En het is geen somber verhaal. Spinoza zegt: “goed doen en blij zijn”.

Het hoogste goed van de geest is noodzakelijkerwijze de kennis van God en de liefde voor God. Als je dat wezenlijk, intuïtief, kan toelaten dan kan je nooit meer naar een ander kijken met haat want een ander is ook een modus van diezelfde God.

“Het doel van de staat is de vrijheid”, moet gelezen worden als een pleidooi voor redelijkheid.

Yoram Stein leidde het begrip politieke vrijheid in. Een van de vragen die opkomt bij Spinoza is “hoe kan je nu vrij zijn zonder vrij wil?” Op wilskracht dingen doen is bij Spinoza een illusie. Iets veranderen in het leven is niet een kwestie van keuze of wilskracht maar een kwestie van inzicht. Het belang van het je door de rede laten leiden geldt niet alleen op het persoonlijke vlak maar ook op het politieke vlak. Je kunt je op twee manieren door de rede laten leiden. Direct doordat je het zelf begrijpt (dat is helaas niet voor iedereen weggelegd) of door een verstandig beginsel dat door een ander is vastgesteld, in een wet.
Spinoza’s uitspraak “het doel van de staat is de vrijheid”, moet gelezen worden als een pleidooi voor redelijkheid. Mensen kunnen op een redelijke manier met elkaar overleggen. De staat moet dat ook mogelijk maken. Spinoza schrijft: “Het doel van de staat is niet om te heersen of de mensen met vrees in bedwang te houden en aan een ander ondergeschikt te maken, maar integendeel om het individu van vrees te bevrijden, zodat hij, voor zover dat mogelijk is, veilig leeft”.
Spinoza’s graduele vrijheid is een combinatie van negatieve en positieve vrijheid. Hoe redelijker mensen zijn, hoe meer negatieve vrijheid je ze kunt geven. Hoe onredelijker mensen zijn, hoe meer je ze met dreigementen moet dwingen om datgene te doen wat in het belang van allen is (en daarmee ook van henzelf). Spinoza citeert Seneca: “Een vrije bevolking laat zich veeleer leiden door hoop dan door angst, een onderworpen bevolking eerder door angst dan door hoop”.

“De mens is de mens een God”: met vereende kracht kunnen we aan gevaren ontkomen.

Henri Krop legde uit dat bij Spinoza (en later ook b.v. bij Hegel) een echte samenleving alleen maar mogelijk is als die gestoeld is op de wil van het volk. Maar je moet reëel zijn en uitgaan van hoe de mens is (descriptief, zoals ook Machiavelli de mens beschouwde). Daarnaast wil Spinoza de mensen ook – prescriptief - leren hoe het beter kan. Filosofie en wijzen hoe het beter kan horen voor hem bij elkaar. Dat betekent dat Spinoza’s filosofische en politieke werken een eenheid vormen.
De mensen kunnen elkaar helpen. En met vereende kracht kunnen we aan gevaren ontkomen. Maar onze negatieve emoties blijven ons parten spelen. Het is daarom niet haalbaar om alleen uit rede te leven. Een samenleving heeft daarom een staat en wetten nodig om ons van ongewenste emoties af te houden.
Uiteindelijk wordt de politieke realiteit gekenmerkt door een dynamiek tussen de burgers en de staat waardoor we voortdurend strategische allianties moeten sluiten.

Vragenronde

De dag werd afgesloten met een vragenronde waarin interessante vraagstukken aan de orde kwamen. Zoals Wanneer ga je over tot het je verzetten tegen dingen die je overkomen. Wanneer verzet je je bijvoorbeeld tegen grote vervuilende chemische fabrieken of andere onrechtmatigheden? En Door het inzicht kan je je emoties richten waardoor je je leven kan veranderen. Het inzicht dat je je emoties kan richten suggereert toch iets van een wilsdaad waardoor je uiteindelijk je gedrag verandert. Is dat niet in strijd met het gedetermineerd zijn? Het antwoord van de sprekers lees je in het uitgebreidere verslag.

Meer lezen

Klik dan hier voor het uitgebreide verslag.

Foto John Dijksma

Vlnr Hans Werner, Henri Krop, Yoram Stein, Gonny Pasman

9 november 2023